Farz olan ramazan orucunun yanında, tutulması emredilen veya tavsiye edilen başka oruçlar da bulunmaktadır. Buna karşılık bazı günlerde oruç tutmak yasaklanmış, kimi zamanlarda oruç tutmak ise hoş görülmemiştir. Bu sebeple İslam âlimleri tutulan oruçları belli kısımlarda ele almışlardır:
FARZ OLAN ORUÇLAR
Ramazan ayında oruç tutmak ve bu ayda tutulamayan oruçları daha sonra kaza etmek farzdır. Oruca başlama ve bayram yapma zamanı hicrî takvime göre belirlenmekte, ramazan ve şevval aylarının başlangıçları, hilalin görülmesiyle tespit edilmektedir (bk. RÜ’YET-i HİLÂL). Ramazan orucunun yanı sıra kefaret kapsamındaki oruçları tutmak da farzdır.
VACİP OLAN ORUÇLAR
Oruç tutmayı adayan bir kişinin bu adağını yerine getirmesi vâciptir. Başlanmış olan nafile bir orucun bozulması halinde, bu orucu kaza etmek de Hanefî mezhebine göre vâciptir. Şâfiî mezhebine göre ise bu oruçları kaza etmek gerekmez.
NAFİLE OLAN ORUÇLAR
Bunlar farz ve vâcip olan oruçların dışında kalan kişilerin sevap kazanmak için kendi istekleriyle tuttukları oruçlardır. Nafile oruçlar, oruç tutmanın yasaklanmadığı bütün zamanlarda tutulabilir. Ancak bazı günlerde oruç tutmak daha faziletli görülmüştür. Hz. Peygamber’in sıklıkla oruç tuttuğu ve müslümanları oruç tutmaya teşvik ettiği günlerde tutulan bu nafile oruçlar “sünnet” veya “mendup” oruçlar şeklinde adlandırılmaktadır. Pazartesi ve perşembe günleri, arefe günü (kurban bayramından bir gün öncesi), “aşure günü” diye adlandırılan muharrem ayının onuncu günü -bir gün öncesi veya sonrasıyla- kamerî ayların 13, 14 ve 15. günlerinde oruç tutmak bu grupta yer almaktadır.
HARAM VE MEKRUH OLAN ORUÇLAR
Bazı zamanlarda oruç tutmak yasaklanmış, bazı zamanlarda oruç tutulması ise hoş görülmemiştir: Ramazan bayramının birinci gününde ve kurban bayramının dört gününde oruç tutmak Hanefîler’e göre tahrîmen (harama yakın) mekruh, diğer üç mezhebe göre ise haramdır. Çünkü bu günler yeme, içme ve ziyafet günleridir. Kadınların hayız (ay hali) ve nifas (lohusalık) hallerinde oruç tutmalarının hükmü de mezheplere göre aynıdır. Yalnızca aşure günü oruç tutmak, yalnızca cuma veya cumartesi günleri oruç tutmak Hanefî mezhebinde tenzîhen (helale yakın) mekruh kabul edilmiştir. Diğer mezhepler, Hanefîler gibi “mekruh”u ikiye ayırmadıkları için onların “tenzîhen mekruh” olarak nitelediklerini “mekruh” kabul ederler. Ancak kişinin öteden beri tutmayı âdet haline getirdiği bir oruç bu günlere denk gelirse, özel olarak bu günlerde oruç tutma kastı olmadığı için, bunun bir sakıncası bulunmamaktadır.
ORUCUN RÜKNÜ
Orucun rüknü, orucun oruç sayılabilmesi için gerekli olan ana unsur demektir. Bu açıdan orucun rüknü “imsak” yani oruç süresi içerisinde orucu bozan davranışlardan kaçınmaktır.
ORUCUN ŞARTLARI
Bir kimsenin oruç tutmakla yükümlü olabilmesi için müslüman olması, akıl sağlığının yerinde olması ve ergenlik çağına gelmiş bulunması şarttır. Bu şartlara “vücûb (yükümlülük) şartları” adı verilir. Fiilî olarak oruç tutma zorunluluğunun doğması için ise sağlıklı olmak ve yolcu olmamak şartları aranmaktadır. Bu şartlara da, “eda şartları” denilir. Oruç tutan kişi eğer hanımsa ay halinde veya lohusa olmaması şarttır.
ORUÇTA NİYET
Orucun geçerli olabilmesi için niyet edilmesi gereklidir. Niyetin geçerli olması için sözlü olarak telaffuz edilmesi şart değildir. Oruç tutmak amacıyla sahur yemeği yemek de, oruca niyet kabul edilir. Hanefî mezhebinde niyetin yapılacağı zaman açısından oruçlar iki kısımda ele alınmaktadır.
1. Bazı oruçlara, güneşin batışından itibaren ertesi gün, gün ortasına kadar niyet etmek geçerlidir. Ramazan ayında tutulan farz oruçlar, belirli günlerde tutulması adanan (muayyen) adak oruçları ve nafile olarak tutulan oruçlar bu grupta yer almaktadır. Ancak bu niyetin geçerli olabilmesi için, kişinin imsak vaktinden sonra orucu bozan bir davranışta bulunmaması şarttır.
2. Bazı oruçlara imsak vakti girmeden önce geceleyin niyet edilmesi şarttır. Ramazan ayında tutulmayıp başka zamanda kaza edilen oruçlar, kefaret oruçları, başlanıp da bozulmuş olan nafile oruçların kazası ve zamanı belirlenmeden adanan (muayyen olmayan) adak oruçları bu grupta yer almaktadır.
