Geçen haftaki yazımda, Ayestefanos Antlaşmasında son dakikada , Ermeni Patriği Nerses Varjabetyan’ın gayretiyle 16. maddede ve bilahare Berlin muahadesinde de 61. Maddede sözü edilen Vilâyât-ı Sittede ( Altı Vilayette) ki bunlar ; Erzurum, Sivas, Mamuratülaziz, Diyarbakır Van ve Bitlis Vilayetlerinde Ermeniler lehine ıslahat yapılması kabul edilmişti … [1]

Vilâyât-ı sitte’deki 1914 yılındaki nüfus sayımına göre , Ermeni Nüfusu ve Yüzdesi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir [2]:

Görüldüğü gibi toplamda % 17,3 nüfusa sahip Ermenilerin bulundukları bu vilayetlerimizde , Ermenilerin lehine ıslahat yapılması görüşmelerine Balkan Savaşının akabinde ,Balkan Savaşının getirdiği , ekonomik ve siyasi bunalımdan istifade etmek isteyen, Fransa , Almanya, İngiltere ve  Rusya , Berlin Muahedesi gereği altı vilayetimizde ıslahat talebinde ısrar ederler. Görüşmelere , Sadrazam Mahmut Şevket Paşa zamanında başlanır. Mahmut Şevket Paşa’nın 11 Haziran 1913 de bir saldırı sonucu öldürülmesi üzerine yeni Sadrazam ve Hariciye Nazırı Sait Halim Paşa ile devam edilir.

Önce 1913 tarihinde İdâre-i Vilâyât Kanunu çıkartılır. Bu kanuna İstinaden de Rusya’nın İstanbul Maslahatgüzarı Constantin Goulkevitch (Kostantin Gulkeviç)  ile Osmanlı Sadrazam ve Hariciye Nazırı Sait Halim Paşa arasında 8 Şubat 1914 de anlaşma imzalanır. Tarihe “Yeniköy Antlaşması” olarak geçen bu anlaşmaya göre :

Islahat yapılacak olan Vilayetler iki bölgeye ayrılacak. Bu iki bölgenin başına Avrupalı iki Genel Müfettiş atanacak. Bölgelerden birisi ; Erzurum-Sivas- Trabzon vilayetleri , diğeri ; Van, Bitlis, Harput ve Diyarbakır vilayetlerini kapsayacaktı.

Islahat maddeleri incelendiğinde, bu bölgeler, mahalli olarak ve Hristiyan- Müslüman eşit temsil edilecekleri meclisleri olacak, kanunlar mahalli lisanda yayınlanacak , her iki dilde, mahkeme ilamları yayınlanacak, vs.
Bir bakıma otonom bir yönetim olacak ve  Dahiliye Nezaretine bağlı olacaktı.

Bu anlaşma Rusya ile imzalandığından , bu meselenin tek takipçisi de Rusya oluyor, diğer Avrupa Devletleri müdahil olamayacaklardı.

Anlaşmanın imzalandığının ertesi günü 9 Şubat 1914 Goulkhevitch Rusya Hariciye Nazırı Sazanof’a gönderdiği raporda ; “imzalanan bu projenin Ermeni Milletinin tarihinde yeni bir devir açtığını belirtiyor, Ermenilerin Türk boyunduruğundan kurtulacağını yazıyordu. [3]
Bu anlaşmaya istinaden , Osmanlı Hükumetince ; Van-Bitlis- Harput ve Diyarbakır Bölgesi Genel Müfettişliğine ; Norveçli Binbaşı Nicolas Hoff, Trabzon-Erzurum-Sivas Müfettişliğine Hollandalı Hindistan Sömürge Valilerinden Westenenk , Dahiliye Nezaretinin 28 Nisan 1914 tarihli tezkiresi ile tayin edildiler. [4]

Bunlar, Osmanlı Memuru sayılacak ve  ayda 400 altın lira maaş ve ikametleri için genişçe bir ev tahsis edilecekti.

Her iki Müfettiş için Beyoğlu’ndaki Pera Palas Otelinde yer ayrıldı. Bunların tüm ihtiyaçları Hükumetçe karşılandı.

BİRİNCİ GENEL MÜFETTİŞLİK BÖLGESİ :

1-VAN VİLAYETİ (Van + Hakkari ) ile birlikte

2-BİTLİS VİLAYETİ : (Bitlis+ Bingöl+ Muş+ Siirt- Şırnak )

3-HARPUT (MAMURAT’ÜL-AZİZ) (Elazığ+Malatya+Tunceli)

4- DİYARBEKİR VİLAYETİ ( Diyarbakır+Mardin+ Siverek )

(Burası şimdiki iller dağılımına göre 13 ilimiz ve 1 ilçemizi kapsıyor)

İKİNCİ GENEL MÜFETTİŞLİK BÖLGESİ :

1-TRABZON VİLAYETİ (Trabzon+Rize+ Gümüşhane+Giresun+Ordu)

2-ERZURUM VİLAYETİ :(Erzurum+ Ağrı+ Erzincan+ Bayburt + Yusufeli )

3- SİVAS VİLAYETİ (Sivas+ Tokat+Amasya+ Şebinkarahisar+ Aziziye +Pınarbaşı )[5]

Burası 12 ilimizi ve 3 ilçemizi kapsıyor.

(Toplamda , günümüz mülki idare sistemimizde, 25 İl ve 4 ilçemizi kapsadığı görülüyor. )

Durumu bir harita üzerinde gösterirsek ;

[6] NOT : Kars-Artvin ve Batum illerimiz 1878 – 1918 arası 40 yıl Rusya Yönetiminde kaldığı için 1914 yılındaki haliyle haritada bu iller açıkta ve sınırın dışında gösterilmiştir.

Ağustos 1914 de Birinci Dünya Savaşı çıktı. Kasım başında Osmanlı Savaşa katılınca, Yeniköy Antlaşmasını feshetti . 1915 deki Tehcir hadisesi incelenirken , hep 8 Şubat 1914 deki Yeniköy Antlaşması dikkatten kaçmaktadır. Ermeni tehciri , yıllardan beri devletin baş ağrısı durumundaki Islahat Meselesini kökünden çözümledi. [7]