Bilinmelidir ki ; devletlerin hanedanlıkların ilk zamanlarında vergi, tevziat (dağıtım) itibariyle az ama hasılat ve gelirler itibariyle çok olur. (Fertler az vergi öder ama, toplanan vergi büyük bir yekun tutar) . Devletlerin ve hanedanlıkların son zamanlarında ise; tam tersi , vergi, tevziat itibariyle çok, ama hasılat itibariyle az olur.

..

Şayet devlet otoriter  ve  milliyetçi gelenekler üzerinde kurulu ise;  iyiliksever, kerem ve tevazu sahibi olmayı , halkın mallarından uzak durmayı , nadir haller dışında bu yoldan mal toplamamayı gerektirir. Bu yüzden bütün mal ve hasılatın esası olan vergi ve harçlar az olur. Halktan alınan vergi ve harçlar az olunca , çalışmaya heveslenip , iş görmeye istek duyarlar. Ödenen vergilerin az olmasından hasıl olan memnuniyet sebebiyle umran çoğalır. Umran ve gelişme çoğalınca , vergi ve gelirlerin miktarı ve çeşidi de çoğalmış, sonuç olarak bunların toplamı olan hasıla da artmış olur.

Devlet ve hanedanlık güçlenerek ve gelişerek devam eder. Kurnaz hükümdarlar ard arda iş başına gelir. Sade gidişat ortadan kalkar. İsraftan ve refahtan uzak durma hali kaybolur. Isırgan mülk ortaya çıkar. Bu durumda halk ve hanedanlık mensupları daha iyisini arzu etme çeşidinden huylar edinirler. İçine gömülmüş oldukları nimetler ve refah sebebiyle adetleri, alışkanlıkları ve ihtiyaçları çoğalır. Böyle olunca halk , çiftçi ve ortakçı sair vergi mükelleflerine uygulanan vergi ve harçların oranını artırırlar . Vergi hasılatını çoğaltmak için , her vergi kalemine ve gelir kaynağına büyük zamlar yaparlar. Alış-verişte kapılara vergi ve tarifeler koyarlar. Sonra zam üstüne zam gören vergiler ve tarifeler giderek artar. Çünkü refah, fazla ihtiyaç  ve bu sebeple çok masraf yapma yüzünden devletin âdet ve alışkanlıkları da giderek artmıştır. Zamanla halkın vergi borcu ağırlaşır ama bunu hazmederler, verilmesi gerekli , alışılmış bir borç sayarlar. Çünkü bu fazlalıklar, tedrici surette azar azar tarh edildiğinden , bunları kimin artırdığını ve kimin koyduğunu , kimse fark etmemektedir. Halk bunu mutad bir borç gibi bilmektedir. Daha sonra vergilerdeki artış , normal sınırı aşar. Bu yüzden halkın umrana olan gönüllü katkısı da ortadan kalkar. Çünkü sağladıkları faydanın az olması sebebiyle ( daha çok çalışıp daha fazla kazanma isteği ) artık gönüllerden gitmiştir. Ödediği vergi borçlarıyla temin ettiği faydayı ,  kârı ve kazancı mukayese edince, istifadenin az olduğunu görerek , çalışma hevesini yitirir. Bu suretle umrana katkıda bulunmaya , bir çok kimsenin eli varmaz. Bu taktirde vergi mükelleflerinin azalması sebebiyle vergilerde de toptan azalmalar ve düşüşler görülür. Vergilerdeki bu düşüşü görenler, bazen vergi oranlarını artırır ve eksik kısmı bu yoldan telafi edeceklerini sanırlar. Git gide bütün vergiler ve tarifeler öyle bir noktaya varır ki, artık onun arkasında ne bir fayda ne bir menfaat kalır. Çünkü bu durumda umrandaki harcamalar artmış, vergi borçları çoğalmış ve umulan faydaya yetmeyecek bir vaziyete gelinmiştir. Bu durum karşısında hasılat ve gelirler durmadan düşüş gösterirken , vergi ve harçların oranı da sürekli olarak artış gösterir. Çünkü umumi gelir ve hasılada görülen azalmanın bu yoldan telefi edileceğine inanılmaktadır.  

Memleketin imarı ile ilgili emel arzu ve hevesin ortadan kalkması sebebiyle umranın yıkılmasına kadar bu hal böyle devam eder. Artan gider ve harcamaları karşılamak için sürekli vergileri artırmak suretiyle üretici ve girişimcilerin çalışma şevki söner. Bunun vebali ve zararı da devlete ait olur.

Ülkeyi mamur hale getirmenin yolu ; üretici ve girişimcilerin üzerindeki vergileri imkan ölçüsünde azaltmaktır. İnsanlar bu yoldan ülkeyi imar için hevesli olarak faaliyet gösterir. Çünkü bundan hasıl olacak faydanın kendilerine bol bol akacağından emin bulunmaktadırlar.

DEVLETİN SON ZAMANLARINDA KONULAN VERGİLER

Devlet, başlangıçta refah , âdet ve alışkanlıkları olmadığından , ihtiyaçları da az olacağından gider ve harcamaları az olur. Bu durumda vergi ile elde ettiği gelirler , masrafları fazlasıyla karşılar. Hatta gelir ihtiyaçtan fazla olur.

Sonra çok geçmeden hanedanlık , refah, âdet  ve alışkanlıklar yer etmeye başlar. Bilhassa sultanın yakınlarına yaptığı harcama ve bol bol ihsanda bulunması ile giderler çok büyük meblağa ulaşır. Artık vergiler bu masrafı karşılayamaz olur. Onun için de devlet vergileri artırmaya ihtiyaç duyar. Önce vergilerin ve harçların miktarı artırılır. Sonra giderler ve ihtiyaçlar artar.
Derken devleti ihtiyarlık yakalar. Hanedanlığın yakınları ve akrabaları , ülkenin uzak bölgelerinden ve vilayetlerinden vergi toplamada acz ve zaafa düşerler. O yüzden vergi gelirleri azalır. Fakat alışkanlık ve harcamalar artar. Bunun üzerine devletin başında bulunan zat, çeşitli vergiler ihdas eder.
Bütün bunlara rağmen hükümdar gelir sıkıntısı içindedir. Zaman zaman bu durum hanedanlığın sonlarına doğru yüksek meblağlara ulaşır. Bu yüzden pazarlara , ticaret ve sanayi hayata kesat gelir. Çünkü çalışma hevesi bozulmuş , teşebbüs şevki kaybolmuştur. Bu hal umranın çözüldüğünü ve çökmekte olduğunu ilan eder. Zararı ise hanedanlığa ait olur. Bu vaziyet devlet izmihlâle (yıkılışa) kadar artarak devam eder.

(İbn-i Haldun, Mukaddime , Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh yy. 4. Bas. İst 2005  C: 1 Sh : 539-541)

Yazı tarafımca, özet verilmiş  ve yer yer sadeleştirilmiştir.
NOT : Bütün okuyucularımın Kurban Bayramlarını kutlarım .

ibrahimyildirim_99@hotmail.com